KOŠČ, S.: Moralność polityczna – polityka moralna. Antropologiczno-teologiczne wymiary moralności politycznej w świetle nauczania Jana Pawła II.

Vyd. Lublin : Norbertinum, 2006, 254 s. (386 NS), ISBN 978-83-7222-284-8.

WSTĘP

         Pontyfikat papieża Jana Pawła II niewątpliwie należy do wielkich. Świadczy o tym chociażby niezmierny zasięg jego nauczania, które zapewne jeszcze długo będzie przedmiotem badań i analiz naukowych, a także inspiracją dla wielu dyscyplin teologicznych oraz codziennego życia wierzących.

         Kierunek swego pontyfikatu Jan Paweł II nakreślił niezwykle klarownymi słowami już na początku posługi papieskiej, w dniu swojej inauguracji na Placu św. Piotra mówiąc: „Nie lękajcie się! Otwórzcie, otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi! Otwórzcie drzwi Jego zbawczej władzy, otwórzcie jej granice państw, systemy ekonomiczne i polityczne, szerokie obszary kultury, cywilizacji i rozwoju. Nie lękajcie się! Chrystus wie, co kryje się we wnętrzu człowieka. Jedynie On to wie! Dziś człowiek tak często nie wie, co nosi w sobie, w głębi swej duszy, swego serca. Jak często jest niepewny sensu swego życia na tej ziemi. Ogarnia go zwątpienie, które przeradza się w rozpacz. Pozwólcie zatem – proszę Was, błagam Was z pokorą i ufnością – pozwólcie Chrystusowi mówić do człowieka. On jeden ma słowa życia ­– tak, życia wiecznego”[1].

         W słowach tych została zawarta istota programu tego papieża. Jan Paweł II zwrócił w nich uwagę na charakterystyczną cechę aktualnej sytuacji człowieka („Jak często jest niepewny…”),  a także na jej przyczynę („nie wie, co nosi w sobie”), którą jest utrata tożsamości po odrzuceniu Boga jako własnego Stworzyciela i Zbawiciela. Opisał w nich również związek między systemami ekonomicznym i politycznym, obszarami kultury, cywilizacji i rozwoju, jak również bardzo mocne własne przesłanie „polityczne” (wszystkie te dziedziny są ogarnięte przez Chrystusa) oraz wskazał diagnozę („lęk”). W tym miejscu pojawiły się także elementy rozwijanej w trakcie pontyfikatu chrystologii Papieża („Chrystus wie, co kryje się we wnętrzu człowieka”), antropologii teologicznej („Jedynie On to wie” – co człowiek nosi w duszy), soteriologii (wezwanie: „Otwórzcie drzwi Jego zbawczej władzy”), teologii duchowości (Tylko „On jeden ma słowa życia”) i eschatologii (którymi są słowa „życia wiecznego”). To przywołanie słów pierwszego papieża pozwala niejako włączyć nauczanie Jana Pawła II w ciąg następców św. Piotra właśnie i przede wszystkim w kontekście słów: „Do kogo pójdziemy? Ty masz słowa życia wiecznego” (Rdz 6, 68), które same w sobie zawierają dynamizm osoby całkowicie świadomej odpowiedzialności względem wspólnoty, której głową została ustanowiona (por. RH 7). Można w tych słowach znaleźć również zaproszenie do dialogu z odpowiedzialnymi za świat („proszę was”), świadomość własnego zadania rozumianego jako służba („pokornie”), ale również odpowiedzialność („błagam”), sposób zachęty do tego dialogu („nie lękajcie się”) i jego cel (otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi”). W końcu została tutaj wyraża także droga zbawienia dla każdej pojedynczej osoby i dla każdej wspólnoty ludzkiej (przyjąć Chrystusa do swego wnętrza – otworzyć mu drzwi), która zawiera przesłanie i teologię nadziei (Chrystus jest blisko, stoi u drzwi, cierpliwie oczekuje koniecznego gestu ludzkiej wolności, którą w pełni szanuje), jak również prośba by godzić się na kompromisy („otwórzcie na oścież”), zachęta do nadziei („nie lękajcie się”), jak również obietnica, która spełni wszelkie oczekiwania (słowa „życia wiecznego” są tymi, które przyjęte prowadzą nie tylko do poznania życia wiecznego, lecz również do jego osiągnięcia).

         Ta krótka analiza pierwszych słów Jana Pawła II pozwala także uchwycić perspektywę, w której dostrzegał on wkład Kościoła w rozwiązywanie aktualnych problemów świata. Jest to Kościół posoborowy – w pełni zanurzony w sprawy świata i dzielący z nim to wszystko, co go porusza.

         Ważne jest zauważenie w pontyfikacie tego papieża niezwykłego natężenia i głębi podejścia do zaangażowania Kościoła w świecie i to pomimo licznych podróży apostolskich, wielości dokumentów, spotkań itp., które mogły sprawiać wrażenie, że jest to tylko zaangażowanie powierzchowne. Jan Paweł II zdołał jednak odczytać, dzięki ukierunkowaniu na człowieka, fundamentalne problemy współczesności i mając w pełni świadomość swego eklezjalnego i moralnego autorytetu, skierował Kościół na drogę konkretnych rozwiązań, podejmując dialog z tymi, którzy nie podzielają jego poglądów.

         Jednym z tych „problematycznych” obszarów jest dziedzina polityki, która ze względu na wewnętrzne i zewnętrzne uporządkowanie państwa, odgrywa coraz to większą rolę w tworzeniu i rozwiązywaniu problemów społecznych. Jednocześnie daje się jednak zauważyć pewnego rodzaju próżnię aksjologiczną z nią związaną i zapoznanie przez nią fundamentalnych założeń i wartości określających jej znaczenie. W konsekwencji polityka została pozbawiona swoistej wyższości moralnej przez utratę zaufania, u obywateli coraz częściej spotyka się postawę apatii i rezygnacji, dobro wspólne zostaje podporządkowane interesom partykularnym. To wszystko prowadzi do owej „desperacji”, o której wspominał Papież. To dlatego próbował on na przestrzeni swego pontyfikatu w różnorodny sposób przekonywać, że tendencje te należy odmienić. Swoim nauczaniem składał – zarówno chrześcijanom, jak i światu – propozycję przystępnej argumentacji.

         Niniejsza dysertacja obejmuje refleksją sferę moralności politycznej w świetle nauczania Jana Pawła II, ze szczególnym wyakcentowaniem jej wymiaru antropologiczno-teologicznego. Jest to dziedzina, która – szczególnie w Europie – już od dłuższego czasu przeżywa kryzys: jest naznaczona pozytywizmem i indywidualizmem, co ujawnia się nawet w postawie chrześcijan, którzy łatwo rezygnują z udziału w życiu społecznym i politycznym, a we własnych decyzjach chętnie rezygnują z odpowiedzialności za konsekwencje swoich osobistych wyborów. Polityczna działalność w przeważającej mierze ma pozytywistyczny akcent, chrześcijańską moralność często nawet sami chrześcijanie redukują do czysto indywidualistycznego poziomu, nie zważając na konsekwencje decyzji, a także w ogóle na działalność w społecznej, a jeszcze bardziej w politycznej, sferze. Europa – jak to wynika także z refleksji, której Kościół dokonał przy okazji Synodu Biskupów jej poświęconemu – jakby chciała się zdystansować od swoich chrześcijańskich korzeni, i to nie tylko na poziomie religii, ale również, a może szczególnie, na poziomie kulturalnym, poziomie wartości i priorytetów, które mają ukierunkować jej przyszły rozwój.

         Kościół nie może zrezygnować ze swojego posłannictwa, które w tej sytuacji jawi się jako nadzwyczaj naglące i poważne. Tu jeszcze bardziej ujawnia się wielkość papieża Jana Pawła II, który pomimo licznych nacisków nie odstąpił od żadnego moralnego wymogu Ewangelii, a ponadto umiał je wszystkie przedstawić w niezwykle atrakcyjnej formie, zwłaszcza dla młodego pokolenia, spragnionego wiarygodnych życiowych propozycji.

         Podjęta w niniejszym studium naukowa refleksja staje się rozwinięciem hipotezy, którą można by ująć w następujący sposób: Całe nauczanie społeczne Kościoła, począwszy od „Rerum novarum” Leona XIII uwypukla znaczenie zaangażowania politycznego i wzywa chrześcijan, aby w pełni odpowiedzialnie w nim uczestniczyli. Jan Paweł II tym żądaniem wręcz utkał cały swój pontyfikat, mając świadomość, że dziś jak nigdy dotąd najistotniejsze decyzje dotyczące życia społecznego, dotykające swoimi następstwami niemalże wszystkie dziedziny ludzkiego życia, są podejmowane w kręgach politycznych. Jednocześnie podkreślał, że wysoki poziom moralności jest niejako zapisany w istocie działalności politycznej. Stąd też świadectwo chrześcijańskie – jeśli chce pozostać autentycznym – musi zawierać również płaszczyznę polityczną, a polityka – jeśli chce pozostać autentyczną – potrzebuje obiektywnego porządku moralnego.

         Taktując jako punkt wyjścia dla naukowej refleksji powyższe założenia, przyjdzie w oparciu o wielki pasterski dorobek Jana Pawła II, dać odpowiedź na niektóre szczegółowe kwestie: Jeśli osoba ludzka jest centrum zainteresowania Kościoła posoborowego, to w jakim sensie można wyodrębnić i scharakteryzować obowiązek służby ze strony każdej społeczności politycznej integralnemu dobru osoby? I na odwrót: W czym zawarta jest prawdziwa istota aktywności politycznej, jej wielka godność i znaczenie moralne, jak można to odczytać w oparciu o nauczanie Jana Pawła II? Czy istnieje jakiś „wymiar” polityczny w powołaniu człowieka przeżytym jako odpowiedź na wezwanie Boga do czynienia sobie ziemi poddaną i nowotestamentalne wezwanie Chrystusa do miłości integralnej na wzór Jego miłości? Czy można mówić o prawdziwym przesłaniu Kościoła katolickiego dotyczącym zaangażowania politycznego we współczesnej epoce, zakotwiczonym w Chrystusie, w Ewangelii i w jego wskazaniach moralnych, przede wszystkim zaś w miłości?

         Odpowiedź na tak postawione kwestie odczytana zostanie przede wszystkim w tekstach dokumentów Jana Pawła II, zwłaszcza tych najważniejszych. W encyklice Redemptor hominis zawarł on swoją charakterystyczną antropologię, własne założenia teologiczne i przemyślenia moralne; w encyklice Sollicitudo rei socialis uzasadnił konieczność wymiaru teologicznego w nauczaniu społecznym Kościoła; w encyklice Centesimus annus zaproponował syntezę stulecia „drogi Kościoła z człowiekiem” i podjął refleksję nad dychotomią między prawdą a wolnością, przede wszystkim w rozumieniu samej demokracji i kapitalizmu, jak również w kształtowaniu kultury, która im podlega. Encyklika Veritatis splendor z kolei jest teologicznomoralną refleksją dotyczącą wyżej wskazanego stosunku (między prawdą a wolnością) wraz z ważnymi konsekwencjami na płaszczyźnie moralności społecznej. Natomiast encyklika Evangelium vitae ukazuje całościowe spotkanie na płaszczyźnie religijnej idei kulturowych, społecznych i politycznych rozpiętych miedzy „cywilizacją życia” a „cywilizacją śmierci”.

         Oprócz encyklik przyjdzie odwołać się także do pozostałych tekstów tegoż Papieża, nauczania Soboru Watykańskiego II i innych dokumentów społecznych Kościoła. Niezwykle przydatne będzie również nawiązanie do szerokiej refleksji teologicznej i etycznospołecznej, która w tym czy innym aspekcie dotyka podjętego tematu.

         Już w tym miejscu warto zaznaczyć, że analiza papieskiego nauczania odsłoni podwójny wymiar. Pierwszy wypływa z prawdy dotyczącej osoby ludzkiej, która stoi w centrum zainteresowania posoborowego Kościoła. To właśnie w godności człowieka Kościół upatruje podstawowe kryterium oceny wszelkich struktur życia społecznego, a także obowiązek nałożony na władzę polityczną, aby służyć integralnemu rozwojowi człowieka. Drugim ważnym aspektem nauczania Kościoła, a zwłaszcza Jana Pawła II, jest odniesienie wszelkiej społecznej działalności do służby wspólnemu dobru, dzięki czemu zyskuje ona wielką godność i moralną wartość.

         Wydaje się, że brakuje na Słowacji takich publikacji, które z właściwą powagą podejmowałyby refleksję nad opisaną w niniejszym studium problematyką. Refleksję o charakterze politycznym na temat treści posłannictwa społecznego Kościoła można znaleźć co najwyżej w różnych czasopismach o charakterze popularno-naukowym. Jeszcze mniej artykułów, materiałów, analiz dotyczących zaangażowania politycznego, zwłaszcza jeśli chodzi o płaszczyznę praktyczną, można znaleźć w publikacjach teologicznomoralnych. Stąd wielce pomocne będą opracowania obcojęzyczne, komentarze do encyklik papieskich, jak również monografie dotyczące moralności politycznej, pochodzące zwłaszcza z obszaru języka polskiego i języka włoskiego.

W pracy posłużono się metodą indukcji i analizy, która pozwala dobrze poznać myśl Papieża dotyczącą zaangażowania chrześcijan w życie polityczne. W obszernych podsumowaniach poszczególnych rozdziałów, a zwłaszcza w zakończeniu dysertacji odwołano się do metody syntezy naukowej. W oparciu o przeprowadzoną analizę wymienionych wyżej źródeł i opracowań, dokonano podziału materiału naukowego oraz wyodrębniono strukturę pracy. Całość studium składa się z czterech rozdziałów.

W rozdziale pierwszym przyjdzie podjąć próbę zweryfikowania pierwszej części uprzednio wskazanej hipotezy badawczej. W tym celu należy odkryć przede wszystkim teologiczne podstawy i założenia nauczania dotyczącego polityki, zawarte w społecznym nauczaniu Kościoła w ciągu stu lat jego rozwoju. Jeśli najważniejsze dokumenty kościelne wzywają chrześcijan do wzięcia odpowiedzialności za rozstrzyganie problemów współczesnego człowieka na płaszczyźnie politycznej, to należy dalej zapytać, o jakim człowieku się mówi, w jaki sposób jest postawione pytanie o ludzką osobę w tym ogólnym nauczaniu, a także, jaka jest specyfika nauczania Jana Pawła II o człowieku. Refleksja nad społecznym charakterem osoby ludzkiej odsłania Kościół, który służy takiemu charakterowi w potrójnym teologalnym dynamizmie: z wiarą, nadzieją i miłością. Najgłębszą motywację stanowi miłość, która jawi się także jako najwyższy cel, jako największa wartość i sens każdego chrześcijańskiego działania, także politycznego. W tej części naukowych dociekań niezwykle pomocna będzie monografia Mauro Cozzoli: Etica teologale. Fede – carità – speranza, poświęcona głębokiej refleksji teologicznomoralnej nad tą triadą fundamentalnych dla chrześcijanina cnót, z bardzo mocnymi odniesieniami społecznymi.

         Drugi rozdział poświęcony jest istocie zaangażowania politycznego, która wyraża się w służbie dobru wspólnemu. Aby polityka spełniła to zadanie i rzeczywiście prowadziła do budowania „cywilizacji miłości”, musi tworzyć społeczeństwo i społeczne struktury w oparciu o cztery filary, które definiował już Jan XXIII, a Jan Paweł II przeniósł do swojego nauczania. Są nimi sprawiedliwość, prawda, wolność i miłość (rozumiana jako solidarność). Również rozważania tego rozdziału pracy zmierzają ku cnocie miłości, która jest typową i podstawową cechą każdego chrześcijanina. W tej części rozważań pomocny będzie w sposób szczególny dorobek naukowy Janusza Nagórnego, a zwłaszcza jego monografia Posłannictwo chrześcijan w świecie. T. 1: Świat i wspólnota w części poświęconej „czworobokowi Janowemu”, odniesionemu do zaangażowania świeckich, łącznie z działalnością polityczną.

         Rozdział trzeci ma na celu przedstawienie konkretnych zasad chrześcijańskiej polityki, czyli owej polityki miłości, w demokratycznym społeczeństwie, w którym musi umieć się obronić pośród licznych wartości, propozycji i celów. Przede wszystkim przeprowadzono rozważanie na temat konceptualnego zamieszania pojęciowego dotyczącego pluralizmu w kontekście współczesnego rozumienia demokracji. Zarówno charakter tego konfliktu, jak i widoczne we współczesnym życiu politycznym i społecznym fakty, pokazują następujące, wyraźnie charakterystyczne wymagania, dotyczące podmiotu polityki, czyli osoby polityka w jego specyficznej służbie.

W ostatnim rozdziale pracy, który jest podsumowaniem praktycznym wyżej omówionych zagadnień, przyjdzie zatrzymać się nad niektórymi zadaniami chrześcijańskiej polityki, jakimi są obrona ludzkich praw, polityka wobec rodziny, pomocniczość, sposoby spotkania z innymi dziedzinami społecznego życia, takimi jak media i gospodarka, oraz pokój i opcja preferencyjna na rzecz ubogich. Rozpoznając w tej ostatniej dziedzinie specyficzne proprium chrześcijańskiej polityki, a nawet całej społecznej działalności w najszerszym sensie tego słowa, także tutaj dojdzie do ukazania „większej miłości” (J 15, 13), czyli takiej, która daje siebie na służbę tym, którzy jej najbardziej potrzebują.

W ostatnich dwóch rozdziałach o charakterze „praktycznym” trudno wyróżnić w materiale bibliograficznym jakiegoś szczególnego autora (lub więcej autorów). Jest to związane z tym, że celem podjętych badań będzie próba dotarcia przede wszystkim do własnych słów Jana Pawła II w zakresie treści istotnych dla analizowanych zagadnień. Warto w tym miejscu raz jeszcze zauważyć, że głównym celem metodologicznym niniejszej dysertacji jest weryfikacja postawionej hipotezy badawczej z perspektywy nauczania Jana Pawła II. Jeśli chrześcijaństwo (jako system wymagań moralnych) rzeczywiście potrzebuje polityki a polityka chrześcijaństwa, to żadne negatywne doświadczenia, żadne wrogie odczucia czy uprzedzenia nie mogą usprawiedliwić rezygnacji chrześcijan z szerokiego i równocześnie głębokiego zaangażowania politycznego. Jednocześnie nie do przyjęcia jest odrzucenie wartości chrześcijańskich jako istotnych ze strony tych, co angażują się w politykę, z racji autonomii rzeczywistości ziemskich, konieczności kompromisu czy ze względu na poszukiwanie konsensusu. Niezwykle interesująca będzie także refleksja, jak ta relacja może i musi funkcjonować od strony praktycznej w zaangażowaniu na płaszczyźnie życia politycznego.